“Ik droom over een wereld waarin iedereen kan meegenieten van de kracht van kunst en cultuur. Op een eigen wijze maar in verbinding met elkaar. Ik neem je mee langs een aantal levensgrote maatschappelijke opgaven in deze tijd die relevant zijn voor burgers, bedrijven, welzijnsorganisaties en overheden. Thema’s waarin kunst en cultuur grote potentie laten zien en een sleutelrol kunnen vervullen. Thema’s waardoor ik mij als culturele organisator voel aangesproken om de waarden van kunst en cultuur te tonen, uit te leggen en aan te bieden aan deze maatschappij, zodat ze kunnen worden ingezet om bij te dragen aan het oplossen van de maatschappelijke opgaven die er liggen.   

 
Het waarom van de makers 
Makers in de cultuursector geloven in de kracht van hun discipline. Ze maken kunst en cultuur omdat dat gaat over inclusie en echte connectie, over erfgoed en erfenis, over persoonlijke groei, innovatie- en creatiekracht. Ze willen de wereld, hun land en hun stad mooier maken via culturele manifestaties. Ze willen het publiek in hun diepste vezels laten voelen dat ze mens zijn, dat ze mogen meedoen in deze maatschappij.  
 
Kunst en cultuur bepalen je identiteit
Ik geloof dat kunst en cultuur behoren tot onze eerste levensbehoeften. De piramide van Maslov is niet compleet. Cultuur hoort bij de top van de behoeftehiërarchie. Je cultuur is de verzamelnaam van alles waarin je geworteld bent: je gewoontes, je kleding, verhalen en liederen, taal en gerechten. Als ze je dat afnemen nemen ze je je identiteit af.  Als ze je dat afnemen nemen ze je je leven af. Ons ‘beschaafde’ westen was een meester in culturele genocide. De Canadese verhalenverteller en verhalenbewaarder Robert Seven Crows is van gemengd Canadese-Mi’kmag afkomst. Hij vertelde mij voor het eerst over verhalen van culturele genocide op de kinderen van de inheemse bevolking in Canada. Hoe ze werden gescheiden van hun ouders, werden heropgevoed zonder hun eigen taal en cultuur in kindertehuizen. Het behoort tot de recente geschiedenis. De kinderen van toen kunnen het nu op hun oude dag nog aan ons vertellen. De Canadese regering betaalde in januari 2023 miljarden dollars schadevergoeding uit aan de slachtoffers en hun nazaten voor een eeuw van mishandeling en seksuele uitbuiting en het hersenspoelen van inheemse kinderen in kindertehuizen. De culturele genocide van het Oeigoerse volk in China gebeurt nu, terwijl ik dit verhaal schrijf, nog steeds. Het eerste dat steeds van deze onderdrukte personen wordt afgenomen, is hun taal, hun religie en hun cultureel bepaalde gewoonten.  
 
Schouders  
Kunst en cultuur maken ons bewust van wie wij zijn en waarmee we ons verbonden voelen. Wij staan altijd op de schouders van hen die ons voortbrachten. Hun verhalen vormen ons, en maken ons tot wat we zijn.  

Robert Seven Crows vertelde me over een inheems volk dat sterk geloofde in de kracht van dromen. Dromen werden in de groep besproken en er werden beslissingen genomen naar aanleiding van dromen. Op een nacht droomde één van de stamleden, een jongen nog, dat blanken de stam kwamen overvallen, de vrouwen verkrachten en afmaken, de mannen vermoorden en de kinderen tot slaven maken.  

De jongen vertelde over de gillende stemmen en het lawaai, de stank en de vuren die hij had gezien in zijn droom. Na lang beraad besloot de stam wat het belangrijkste was dat ze bezaten: hun verhalen en liederen. Dat maakte de stam tot wat zij was. Waren de verhalen verloren dan waren zij als stam verloren. Enkele stamleden werden gestuurd naar een verwante stam tweehonderd kilometer verderop. De afspraak was dat op een bepaald moment in de toekomst de verwante stam de verhalen en liederen terug zou komen brengen.  

Ergens rond de laatste eeuwwisseling kwamen de nazaten van de stamleden die vertrokken waren, terug. Uit de overleveringen bleek dat de droom uiteindelijk echt had plaatsgevonden. De stam was overvallen en grotendeels uitgeroeid. Precies zoals de droom had voorspeld. In het gebied van de stam was tweehonderd jaar ervoor goud gevonden, wat tot de overval had geleid. De nakomelingen van de verloren stam leefden verdeeld over het gebied. De verwanten haalden de nakomelingen van de verloren stam bij elkaar en vertelden hun hun verloren verhalen en liederen. Ze gaven hen hun identiteit terug door ze de verhalen van hun voorouders terug te geven. Dit bracht veel teweeg in de groep. Het gaf ze de schouders om op te kunnen staan. Een identiteit, een nieuwe verbinding met elkaar en met het land.  
 
De kracht van samen cultuur beleven  
Geen enkel ander moment in de recente geschiedenis heeft het belang van het samen beleven van cultuur en kunst duidelijker gemaakt dan de lockdowns tijdens de coronapandemie. Hoe hongerig waren we met zijn allen toen dit door Corona plotseling niet meer kon, en we cultuur en kunst alleen maar in ons eentje konden beleven vanachter een scherm; een muur tussen ons en de artiest. Ook al was dit de enig mogelijke oplossing; het bewees wat mij betreft vooral dat cultuur en kunst niets zijn zonder gemeenschappelijkheid.  

Ik moest denken aan een paar jongeren die mij jaren voor Corona vertelden waarom zij op de door mij georganiseerde festivals kwamen. Zij wilden het filter tussen hen en de werkelijke wereld laten verdwijnen; echt puur beleven zonder scherm tussen hen en het vertelde of gezongen verhaal.  

Het eerste festival dat wij organiseerden in de coronatijd, met de beperkingen van de anderhalve meter, was legendarisch en benadrukte het verlangen van het publiek om samen te zijn en te beleven. De bezoekers mochten officieel alleen maar op hun plek blijven zitten en luisteren. Het was al heel wat dat dit weer kon, in de open lucht, twee aan twee gezeten, met allerlei veiligheidsmaatregelen. De vier voorstellingen per dag, drie dagen lang, waren zo goed als volledig uitverkocht. De mensen genoten, maar toen bij het laatste nummer de artiest heel ondeugend zei: “Als je op je plaats blijft staan, mag je vast wel dansen”, kwam er een enorme bak emotie vrij bij de bezoekers, én de optredende artiesten. Die ontploffing van euforie; hoe iedereen oprees uit zijn stoel en we allen dansten en één waren. Het is het beste te vergelijken met een kudde koeien die na een lange winter de wei weer in gaat. Ik, en velen met mij, waren tot in het diepst van onze ziel geroerd. Ik stond met tranen in mijn ogen te kijken; trots omdat wij dit hadden bewerkstelligd. Nederig, omdat ik hier ter plekke de indrukwekkende kracht van cultuur beleefde.  

Inclusie: we zijn allemaal anders gelijk 
Cultuur kan een belangrijke rol spelen bij inclusie en het omarmen van diversiteit. We zijn allemaal anders, en in ons anderszijn gelijk. Iedereen mag – moet – meedoen. Iedereen is gelijkwaardig en verdient een plekje op deze aardkloot. Inclusie is veel meer dan je evenement toegankelijk maken voor mensen met een beperking; of bepaalde doelgroepen naar je evenement trekken. Ik wil laten voelen hoe ongelooflijk complex inclusie is. En wat een lange weg we te bewandelen hebben voordat we die wereld bereiken die we voor ogen hebben.
Een interessant artikel dat ik vond, is geschreven door de Marokkaans-Algerijnse zangeres Rajae El Mouhandiz. Het artikel heeft de titel ‘Inclusiviteitskwestie in de culturele sector is vooral een kwestie van geld’.  El Mouhandiz vertelt daarin dat haar honorarium als zangeres op een evenement niet uit het reguliere programmabudget kwam, maar uit het potje participatie. Zo werd ze alsnog gediscrimineerd, hoe goed de bedoelingen van de organisatie ook waren. Verder is inclusie niet per definitie een thema in het werk van makers met een cultureel diverse achtergrond. Ook dat hokje moeten we uit. Een hele generatie jonge makers met een cultureel diverse achtergrond is deze stereotypering al lang voorbij. Ze willen mensen verbinden, hen zich laten verwonderen, aan het denken zetten. Net als iedere andere kunst- en cultuurmaker.  

Ik zou nog zoveel meer willen zeggen over diversiteit en inclusie: anders mogen zijn en toch volledig geaccepteerd worden. Robert Seven Crows vertelde me dat zijn volk vijf genders kende. De mannelijk man, de vrouwelijke man, de mannelijke vrouw, de vrouwelijke vrouw en de man-vrouw. Bedenk je eens wat dit zou oplossen in onze westerse wereld die alles in tweeën deelt. Bedenk je wat verhalenvertellers kunnen overbrengen als dit soort verhalen wordt verteld. Hoeveel jongeren daardoor zichzelf beter zouden kunnen plaatsen in de wereld waarin ze leven.  

Cultureel vermogen: de bereidheid om elkaar te verstaan 
De kracht van kunst- en cultuur, het vermogen van kunst en cultuur om te verbinden, begrip te kweken en bruggen te bouwen, kunnen we samenvatten in de term cultureel vermogen. Hierbij gaat het niet om de vraag wát cultuur is, maar om wat cultuur kan doen. Cultuur wordt hier gezien als gereedschap; als het vermogen en de bereidheid, de wereld om je heen – en de relatie met elkaar – te zien, te begrijpen en er mede vorm aan te geven. Cultureel vermogen is kortweg: flexibiliteit, openheid, verbeeldingskracht en verandervermogen. Cultuur is hét handvat in ons streven naar een diverse en inclusieve samenleving.  

Duurzaamheid en circulariteit: bewustzijnsvergroting via kunst en cultuur
Verbeeldingskracht is ook essentieel voor de transitie waar we met zijn allen voor staan. Alles begint met een verhaal. Welke schouders willen wij zijn voor de generatie na ons? Jongeren verwijten ouderen dat ze een wereld in puin erven, een klimaat in crisis. Het nieuwe narratief zou het zevengeneratiedenken moeten zijn zoals de inheemse volken wel hanteren: wat is de invloed van mijn beslissing, mijn gedrag op dit moment, voor mijn achter-achter-achter-kleinkinderen?
In onze regio zijn vele mooie initiatieven op het gebied van duurzaamheid en circulaire economie en innovatieve foodconcepten. Allemaal initiatieven om de wereld leefbaar te houden voor vele toekomstige generaties. Allemaal innovators en ondernemers die hun publiek, hun klanten, voorleven hoe het anders kan. Via kunst- en cultuurevenementen kun je publiek laagdrempelig laten kennismaken met de mooie initiatieven die er zijn; via actieve beoefening van circulariteit; via bewustwording van de schade die een bepaalde levensstijl aanricht en een andere levensstijl niet. Zo laten wij als evenementenorganisators een vergezicht zien dat hoop geeft.  

Talentontwikkeling via cultuur: een breder perspectief voor de burger van morgen 
Op jonge leeftijd ontdekken waar je goed in bent, is van grote waarde voor je verdere toekomst. Talentontwikkeling via cultuur helpt om jongeren, maar ook gevorderde cultuurmakers, op laagdrempelige en speelse wijze te laten ontdekken waar hun kwaliteiten liggen, en ze te steunen bij de verdere ontwikkeling daarvan. Het kan dan gaan om het verder ontwikkelen van competenties als gitaarspelen, acrobatiek, theater maken of filmen en monteren. Maar ik zie dit ook breder. Door jongeren eveneens te betrekken bij het maken en organiseren van cultuur, leren ze ook competenties aan als: organiseren, een marketingagenda maken, sponsoren benaderen, strategisch denken, enzovoort. Jongeren leren wat het is om echte verantwoordelijkheden te krijgen en te dragen; zodat zij ook echt trots kunnen zijn. Daar begint de echte groei en daar begint hun voorbereiding op hun rol als zelfbewuste en verantwoordelijke burger in de maatschappij van morgen.  

Participatie in cultuur: een gelijkheidsbeginsel 
Beleidsplannen staan vol met de missie om de cultuurparticipatie van de burger te vergroten. Maar cultuurparticipatie begint bij cultuurbezoek. Staf Peckmans, Vlaams politicus en oud-directeur van de Warande in Turnhout, verwoordde het heel mooi in een interview dat ik met hem had in het kader van mijn opleiding Leiderschap in Cultuur: “Een bijkomend effect van cultuurbezoek is dat mensen het zelf ook willen doen”.
De mogelijkheid krijgen om cultuur te bezoeken is dus het begin van actieve cultuurparticipatie. Passieve cultuurparticipatie zet actieve cultuurparticipatie in gang. Kijken we naar ons culturele landschap in Nederland, dan zien we dat voor de meeste medelanders het theater een onneembaar bastion is. Veel burgers hebben het idee dat kunst en cultuur vooral voor een elite is; iets waar ze niet bij horen, dat niet voor hen is. En daarmee doelen ze dan op theaters, musea, maar ook kunstfestivals en concerten. Toegankelijkheid, cultuur voor iedereen, is een grote opgave voor onze maatschappij. En het is er één die bij mij hoog op het lijstje staat als motivatie voor veel van wat ik doe.  

Waardebepaling naar vermogen voor financiële kansengelijkheid
De Raad voor Cultuur schreef naar aanleiding van de coronacrisis het volgende: “Cultuur is van onschatbare waarde voor de samenleving. De coronacrisis maakt dat duidelijker dan ooit. Nederlanders missen hun zangkoor, hun muziekles of slam poetry night, hun bezoek aan bibliotheken, exposities, shows en festivals, hun werk of vrijwilligerswerk in de culturele sector. Waar sport, horeca en cultuur wegvallen, verdwijnt het ‘samen’ uit de samenleving. En we kunnen alle grote opgaven alleen maar samen oplossen. Samen de lasten dragen en iedereen laten aansluiten. Rijk en arm”.  

Ik ontkom er niet aan om de onbereikbaarheid van kunst en cultuur te koppelen aan geld. De kunstsector is voor velen mensen financieel kans-ongelijk. Dit is voor mij een speerpunt in onze organisatie. Ik vind dat iedereen in Nederland naar draagkracht zou moeten kunnen deelnemen aan cultuur. Wij doen dat met Festival Tussenland, ons grootste evenement. De boodschap daar is dat we samen zorgdragen voor cultuur in onze stad en regio. Cultuur is niet gratis, maar wel vrij toegankelijk. Het publiek betaalt achteraf naar draagkracht wat het kan missen. Door passieve cultuurparticipatie zo laagdrempelig mogelijk te maken, ondersteunen we de stap naar actieve cultuurparticipatie in onze stad en regio.   

Grote opgaven kennen geen afgebakende tijd 
Alle hierboven genoemde maatschappelijke opgaven zoals inclusie, circulariteit, diversiteit, identiteitsvorming en sociale cohesie, vind ik even belangrijk. Niet voor vier jaar, of tot een volgende subsidieronde, maar voor de komende decennia; eigenlijk voor altijd. Het zijn langjarige opgaven waar we ons als samenleving voor gesteld zien in deze nieuwe tijd; thema’s die zo prangend zijn dat burgers, bedrijven en overheden zich er blijvend bewust van moeten zijn; er blijvend inzet aan zouden moeten geven. Veranderingen gaan langzaam. Vooroordelen en gewoontes zijn ingesleten en generaties lang doorgegeven. Om bewustzijn en gedragsverandering te bewerkstelligen is tijd, en aandacht, nodig. De culturele makers kunnen hier een grote, beslissende bijdrage aan leveren.”